Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ του ΠΑΥΛΟΥ ΤΣΑΚΑΛΙΔΗ, συνθέτη, αρχιμουσικού, λαογράφου

εφημερίδα ΕύΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ Ιανουάριος 2001

Στην ιστορία της Eλλάδος από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα έχουν παρουσιαστεί διάφορες εποχές με πολλές αλλαγές στην κοσμική και πολιτιστική ζωή του τόπου. Μαζί μ' αυτά έχουν γίνει πολλαπλές πολιτισμικές προσμίξεις οι οποίες με την σειρά τους είχαν αντανακλάση στην λαϊκή μας παράδοση. Η μουσική και ο χορός είναι από τις βασικότερες μορφές ψυχαγωγίας και επικοινωνίας των ανθρώπων και πάντα αποτελούν τα ιστορικά, κοινωνικά, ιδεολογικά και αισθητικά κριτήρια ενός λαού.

Από τα πρωτόγονα χρόνια η ανακάλυψη του ανθρώπου, ότι μέσω της μουσικής μπορεί κανείς να προβάλει όλη την γκάμα των αισθημάτων του, οδήγησε στην ευρεία χρύση της σε όλους τους τομείς της ζωής του. Οι μνήμες του λαού πάντοτε είναι στενά συνδεδεμένες με την ιστορία και την κοινωνική ζωή και αποτυπώνει τις χαρές και τους πόνους του, μέσω των ποικίλων μορφών της λαϊκής τέχνης. Τα παραδοσιακά τραγούδια και χοροί μέσα στην πορεία της ύπαρξης τους έχουν περάσει τα βασικά στάδια της παραγωγής τους: την γεννήση, την ένταξη στο λαϊκό ρεπερτόριο, την εξάπλωση η το σβήσιμο τους μέσα στη μνήμη του λαού.

Το ερώτημα μας είναι, τη είναι τελικά η παράδοση - παρελθόν, παρόν η μέλλον; Η ανάλυση της μακρόχρονης ιστορίας του παγκόσμιου πολιτισμού μας δείχνει ότι η παράδοση αποτελεί δημιούργημα ενός λαού, που αντανακλά τις ιδιομορφίες της εθνικής ζωής του και έχει δυναμική εξέλιξη μέσα στο χρόνο, κωδικοποιώντας τις μνήμες του σε ποικιλές μορφές από τόπο σε τόπο, έχοντας τις διαχρονικές καταβολές, παρορμήσεις της στιγμής, αυτοσχέδιες συλλήψεις και τελικά φτάνοντας σε ένα υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο άλλα από μια αδιάκοπη και συνεχή αναζήτηση νέων μορφών.

Στην παράδοση υπογραμίζονται οι πιο συμαντικές και ξεχωριστές φάσης τις ζωής του ανθρώπου, όπως τα τραγούδια για την Αλωση της Κωνσταντινουπόλεως ή το Τσάμπαση έχουν γεννηθεί μετά των γεγονότων που περιγραφούν και έχουν γίνει παράδοση ανεξαρτήτως, που δεν υφίστανται στην πρώιμη μας παράδοση. Αυτά τα τραγούδια τα κατατάσουμαι ως παραδοσιακά και έχουν (κατά προσέγγιση) την ημερομηνία της γέννησής τους και το μόνο που δεν ξέρουμε είναι τα ονόματα των εμπνευσμένων δημιουργών τους. Ενώ πολλά τραγούδια και χορούς, λόγω του ότι δεν αναφέρονται σε κάποια ιστορικά γεγονότα, δεν μπορούμε να τα κατατάσουμε στο χρόνο και τα δεχόμαστε ως παραδοσιακά, γιατί μας τα παρέδωσαν ως σκυτάλη οι παππούδες μας, χωρίς να εξετάσουμε πιο άραγε ήταν η παράδοση που συνάντησαν αυτή στα νειάτα τους.

Δεν υπάρχουν καταγραφές των παραδοσιακών τραγουδιών και χορών των Ποντίων την περίοδο της τουρκοκρατίας, της βυζαντινής περιόδου ή πιο πρώιμης εποχής για να μπορεί κανείς να αμφισβητήσει ή να εξακριβώσει την παλαιότητα και την γνησιότητα των τραγουδιών και χορών, που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες του '20 από το Πόντο. Μέχρι τον 20ό αιώνα η παράδοση μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα, από αυτί σε αυτί και σε αυτή τη διαδικασία πάντα υπάρχει ο προσωπικός παράγων στο πως άκουσε κανείς, τι θυμάται από αυτό που άκουσε, πως το εφαρμόζει σήμερα και πως θα το εξελίξει αύριο, μέχρι να το κληρονομήσει στην επόμενη γενιά.

Ολα τα είδη της τέχνης, και ως ένα μέρος τους η μουσική παράδοση, έρχονται στη σημερινή εποχή από το παρελθόν και πρέπει να περάσουν το κατώφλι των σημερινών εμπειριών στις άλλες τέχνες, να συναγωνίζονται μ' αυτά, να εξελλίσονται και κυρίως να διατηρούν τις ρίζες τους, για να αντιστέκονται στην αλλοτρίωση. Πολλοί καλλιτέχνες σήμερα προσπαθούν να το κάνουν αυτό, ο κάθε ένας με τον τρόπο του, κάποιοι με την αγάπη και με το μεράκι, που έχουν για την παράδοση και κάποιοι απλώς εκμεταλλεύονται την παράδοση. Λόγω της σχετικής ευκολίας στην παραγωγή και εξάπλωση των εργασιών αυτών υπάρχουν και κάποιοι προβληματισμοί στην κοινωνία προς αυτές, θέτοντας το βασικό ερώτημα τι είναι η παράδοση και τη σχέση έχουν όλες αυτές οι σύγχρονες δραστηριότητες με την παράδοση;

Ορισμένα από τα βασικά ερωτήματα, που αφορούν τη πολιτιστική μας κληρονομιά και απασχολούν όλους τους Ελληνες, και κυρίους τους Ποντίους, είναι η διαφύλαξη της μουσικής μας παράδοσης, η μελέτη και η εξέλιξη της. Ολα αυτά τα ζητήματα στην σύγχρονη εποχή έχουν να κάνουν με τις δύσκολες, αλληλοσυγκρουόμενες συνθήκες στο κοινωνικό σύνολο της Ελλάδος και όλου του κόσμου γενικότερα.

Σ' ένα γνωστό δοκίμιο "Η τέχνη του πολέμου" του Κινέζου θεωρητικού Σουν Τζου αναφέρεται ότι για να είσαι σίγουρος για τη νίκη σε μια μάχη πρέπει να ξέρεις τον εαυτό σου και τον εχθρό αλλιώς οι πιθανότητες σου μειώνονται. Στην σύγχρονη εποχή έχουμε μία πραγματική μάχη για την επιβίωση της παράδοσης και για αυτό για εμάς έχουν διαχρονική αξία όσα αναφέρονται στο κινέζικο βιβλίο, που γράφτηκε γύρω στα 400 π.Χ.

Εξετάζοντας τα λεγόμενα και προσδιορίζοντας την επίγνωση που έχουμε για τον εαυτό μας και για τον λεγόμενο "εχθρό", ίσως θα μπορούσαμε να βγάλουμε κάποια ωφέλιμα συμπεράσματα. Υπάρχουν κάποιοι προβληματισμοί και σχόλια για την διαφύλαξη και εξέλιξη της ποντιακής μουσικής παράδοσης στην σύγχρονη εποχή τα οποία ίσως θα μας διαφωτίσουν στο θέμα αυτό.

• Η περιθωριοποίηση της παράδοσης από τους ίδιους τους Πόντιους και η απομόνωσή της από το κοινωνικό σύνολο 
  Οι απόψεις του τύπου "είμαστε οι γνησιότεροι συνεχιστές της αρχαίας ελληνικής παράδοσης" ή "η ποντιακή μουσική είναι κάτι το διαφορετικό που δεν μπορεί να καταγραφεί με ευρωπαϊκή μουσική σημειογραφία" κ.ά. φρενάρουν την πρόοδο, δημιουργούν "ψεύτικο εγώ" και ως αποτέλεσμα εμείς δεν μπαίνουμε σε διάλογο με την κοινωνία αλλά αντιθέτως πολλές φορές αντιστεκόμαστε στην γνώση και σε όλους τους νεωτερισμούς, χωρίς να εξετάζουμε σε τι στοχεύουν αυτά, και ενδεχομένως και τις πιθανές ωφέλιμες πλευρές τους. Είναι καιρός να αντιληφθούμε και να παραδεχτούμε ότι στις εκδηλώσεις που αφορούν την ποντιακή παράδοση, ως συνήθως ακροατές είμαστε "εμείς και εμείς". 
• Η έλλειψη της επικοινωνίας των Ποντίων της δεύτερης και της τρίτης γενιάς με την νεολαία λόγω της διαφορετικής παιδείας και των απαιτήσεων στο τομέα της κουλτούρας Για να μη χάνετε η επικοινωνία με την νεολαία πρέπει να αλλάξουμε πρώτα εμείς οι μεγαλύτεροι γιατί οι νέοι μεγαλώσανε σε άλλο πολιτιστικό περιβάλλον και η μόρφωσή τους είναι διαφορετική από ότι ήταν τον προηγούμενο αιώνα στο Πόντο η μετά τον ξεριζωμό στην Ελλάδα. Στην 3η χιλιετία, την εποχή των υπολογιστών και της τηλεόρασης, ως βασικών μέσων ενημέρωσης, δεν μπορείς με το "έτσι θέλω" να πείσεις κανένα και πιο πολύ την νεολαία, που έχει μεγαλώσει σε ένα κλίμα δυσπιστίας και ζητάει έμπρακτες αποδείξεις για να πιστέψει. Οι δεύτερες και τρίτες γενιές των προσφύγων οφείλουν στα παιδιά και τα εγγόνια τους, εκτός από την πίστη και την αγάπη στην παράδοση, να αφήσουν και τα "όπλα" για την διατήρηση της - τη μεθοδική επιστημονική ενημέρωση και διασάφηση όλων των προβληματισμών της νεολαίας σχετικά με την παράδοση. 
• Η ανεπαρκής και χαμηλού επιπέδου εκμάθηση της παραδοσιακής μουσικής Το κακό ξεκινάει από την πολιτεία, όπου στην Ελλάδα της 3ης χιλιετίας το Υπουργείο Πολιτισμού ακόμη δεν έχει αναγνωρίσει την εκμάθηση της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής στις μουσικές σχολές και στα ωδεία της.Ως αποτέλεσμα δεν υπάρχουν ούτε προγράμματα για την εκμάθηση της ούτε πρακτικοί μέθοδοι για την εκμάθηση των παραδοσιακών μουσικών οργάνων εκτός από τις περιορισμένες προσπάθειες των ιδιωτών, χωρίς να δοθεί η απαιτούμενη επιστημονική διάσταση στο θέμα αυτό.
  Αυτές οι μελέτες απουσιάζουν και από τα μουσικά γυμνάσια και από τις σχολές μουσικολογίας του Πανεπιστημίου, που έχουν δημιουργηθεί στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία. Ενώ σ' αυτές υπάρχει διδασκαλία των παραδοσιακών οργάνων άλλα παραμένει σε χαμηλό επίπεδο λόγω της έλλειψης της μεθοδολογίας και των ενιαίων προγραμμάτων. 
• Τα αίτια της ελλιπής επαφής της νεολαίας με την παράδοση Το χαμηλό επίπεδο της αυτογνωσίας και της εθνικής συνείδησης της νέας γενιάς λόγω της απουσίας της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς του Πόντου από τα σχολικά προγράμματα. Εξαιτίας αυτού οι νέοι πολλές φορές το θεωρούν ταπεινωτικό να ασχολούνται με την παραδοσιακή μουσική ή με τα παραδοσιακά όργανα.Σήμερα παρατηρούμε το εξής φαινόμενο - από τα 100 παιδιά, που μαθαίνουν μουσική, περίπου οι 98 μαθαίνουν την ευρωπαϊκή μουσική στις μουσικές σχολές και τα ωδεία και μόνο οι δύο την παραδοσιακή και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Τα αίτια για αυτό μπορεί να είναι πολλά, τα βασικά είναι γνωστά: η έλλειψη των μεθόδων εκμάθησης των οργάνων και το χαμηλό επίπεδο διδασκαλίας, η έλλειψη των αναγνωρισμένων από το κράτος πτυχίων η διπλωμάτων και ως συνέπεια η έλλειψη της προοπτικής για την επαγγελματική αποκατάσταση σχετικά με τις σπουδές αυτών που ασχολούνται με την παράδοση. 
• Ο "βομβαρδισμός" της νεολαίας από την ξένη μουσική που προβάλλουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
  Η προβολή της ξένης μουσικής (κυρίως της αμερικάνικης) τα τελευταία 50 χρόνια, που κατευθύνεται από όλα τα μέσα ενημέρωσης, έχει ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση ενός μεγάλου μέρους του κόσμου και πιο πολύ της νεολαίας από τις παραδόσεις του.Το πιο δημοφιλές από όλα τα μουσικά είδη, το ελαφρό τραγούδι, σε μορφή ποπ, ροκ, ή και λαϊκής μουσικής στην Ελλάδα παίρνει τις ιδέες του πιο πολύ από τις παραδόσεις της Αμερικής, Αγγλίας, Ινδίας, Αραβίας, Τουρκίας κ.ά. αλλά όχι της Ελλάδος. 
• Η αργοπορία στην μελέτη και την προώθηση της ποντιακής μουσικής παράδοσης με σύγχρονα μέσα Η ποντιακή μουσική παράδοση, που έχει μάλλον το πιο πλούσιο μουσικό υλικό από όλες τις παραδόσεις της Ελλάδος και μπορεί όλου του κόσμου, έμενε πίσω τους στην προσαρμογή στην σύγχρονη εποχή λόγω της αδράνειας μας. Οι πρακτικές μεθόδοι για την κριτική λύρα, για το ούτι, για το μπουζούκι κ.ά. υπάρχουν, άλλα για την ποντιακή λύρα.....Τα δύο εκδοθέντα βιβλία του κ. Σ. Ανθομελίδη "Σύγχρονη ελληνική μέθοδος λύρας" και του κ. Μ. Καπηλίδη "Η ποντιακή λύρα στο πεντάγραμμο" δυστηχώς παραμένουν στο επίπεδο των φιλότιμων προσπαθειών. Ενώ για τα άλλα μουσικά όργανα της ποντιακής παράδοσης όπως το αγγείον, τη ζουρνά, το γαβάλ και το νταούλι ούτε καν σκέφτηκε κανείς. Τώρα και αυτά θα περιμένουν τους ερευνητές τους.Η μουσικοί που διδάσκουν την ποντιακή λύρα με νότες είναι μετρημένοι στα δάκτυλα του ενός χεριού. Χωρίς να μειώσουμε την συμβολή των δασκάλων που διδάσκουν με την οπτικοακουστική μέθοδο (χωρίς την θεωρητική υποδομή); μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο τρόπος δεν καλύπτει απόλυτα τις απαιτήσεις της νέας γενιάς.
  
  Με τις καταγραφές της ποντιακής μουσικής έχουμε πιο πολύ τύχη - στο "Αρχείον Πόντου" υπάρχουν καταγραφές από τους Δ. Κουτσογιαννόπουλο (σε ευρωπαϊκή γραφή), Ξ. Ακογλου και Τρ. Γεωργιάδη (σε βυζαντινή γραφή), που έχουν γίνει στην δεκαετία του '30 και από ξένους μελετητές D.B. Kilpatric "The Function and Style in Pontiac Dance Music (Los Angeles 1975) και M. Vouras - R. Ηolden "Greek Folk Dances" (Brussels 1976). Δυστηχώς όμως τώρα, στο τέλος του 20ου αιώνα, που υπάρχουν και τα μέσα και η γνώση βγαίνει το βιβλίο του Β. Ζαζόπουλου "Ποντιακά Τραγούδια" που, ενώ έπρεπε λογικά να είναι σε υψηλό επίπεδο από τις προηγούμενες εκδόσεις, μας πάει πολύ πίσω. Ενα λιθαράκι στην επίλυση του θέματος αυτού έχει καταβληθεί από την ταπεινότητα μου στις εκδόσεις "ΝΤΟ ΡΕ ΜΙ" με τίτλο "Η μουσική παράδοση του Πόντου", στο οποίο πιστά καταγράφονται οι πιο γνωστοί παραδοσιακοί χοροί και τραγούδια του Πόντου από τις εκτελέσεις των πιο σημαντικών στο χώρο της ποντιακής παράδοσης καλλιτεχνών.
  
  Δεν έχουμε την ίδια τύχη με την ιστορία της ποντιακής λύρας. Στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο του Ποντιακού Ελληνισμού το 1988 είχα δώσει κάποιες κατευθύνσεις για τη μελέτη του θέματος αυτού, με την βασική ιδέα - ότι την ποντιακή λύρα πρέπει να την βλέπει κανείς ως διάδοχο της αρχαίας ελληνικής λύρας και, ως ακόλουθο, η μουσική που παίζεται μ' αυτό (δηλαδή η ποντιακή) είναι ριζωμένη πάνω στην αρχαία ελληνική μουσική. Δυστηχώς όμως αυτές οι ιδέες περάσανε στην κοινωνία απαρατήρητες. Το βιβλίο στο θέμα αυτό του Π. Χαιρόπουλου "Η λύρα" που βγαίνει μετά το 1994, έχει αυθαίρετο και περιγραφικό χαρακτήρα και όχι μόνο δεν λύνει το πρόβλημα της πρόελευσης και της εξέλιξης του οργάνου αυτού, αλλά περιπλέκει τα πράγματα ακόμα περισσότερο.
  
  Κοντά στην ιστορία της ποντιακής λύρας και μπορεί σε χειρότερη μοίρα να βρίσκεται η κατασκευή της. Και εξωτερικά και εσωτερικά το οργανό αυτό χρειάζεται αρκετές βελτιώσεις, που με την σειρά τους θα δώσουν καινούργια ερεθίσματα στους οργανοπαίχτες για την περαιτέρω ανάπτυξη τους.
  
  Το πιο πολύτιμο κεφάλαιο που έχουμε μέχρι σήμερα είναι η λαογραφική έρευνα του Δρα Στάθη Ευσταθιάδη "Τα τραγούδια του Ποντιακού Λαού". Αυτό είναι ένα μνημειώδεις έργο, που αναλύει ένα μεγάλο μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς: τα τραγούδια, τα ποντιακά δίστιχα, τους λειτουργούς της Ποντιακής Μούσας και τα μουσικά όργανα.
  
  Αλλο ένα σημαντικό έργο είναι η συμβολή στην έρευνα του Ποντιακού χορού του Ν. Ζουρνατζίδη "Χορευτικές διαδικασίες και χοροί του Πόντου", που περιγράφει όλους τους γνωστούς μέχρι σήμερα χορούς και τα αποτυπώνει αυτά μέσω του βιβλίου και συνοδεύεται με τις 2 βιντεοκασέτες και τα 3 CD. Δυστυχώς όμως η πρώτη διδακτική βιντεοκασέτα με τίτλο "Pontische tanze", στην οποία διδάσκονται τα βήματα των βασικών ποντιακών χορών, πού είχε εκδοθεί στην Γερμανία το 1984 με την επιμέλεια του γνωστού κοινωνιολόγου Σάββα Μαυρίδη, δεν έχει γίνει γνωστή στο ευρύ ελλαδικό κοινό. 
• Η έλλειψη των μορφωμένων Ποντίων, που ασχολούνται με την παράδοση και γενικά με τον πολιτισμό Η μειωμένη παρουσία στο χώρο του πολιτισμού ενός μορφωμένου δυναμικού δίνει έδαφος για την εκμετάλλευση και τον αποπροσανατολισμό των ενδιαφερόμενων για την εκμάθηση της ποντιακής παράδοσης. Οι απόψεις μερικών ψευτοδασκάλων παρασύρουν μερικούς και τους απομονώνουν από την σημερινή κοινωνία και την πρόοδο. Το κακό της υπόθεσης είναι ότι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος οπαδών, που νομίζουν ότι μόνο αυτοί ξέρουν την λεγόμενη "γνήσια παράδοση" και την αντιπροσωπεύουν επάξια.Πολλές φορές αυτοί οι "θερμοί αγωνιστές για την παράδοση" την περιθωριοποιούν στα πλαίσια της περιοχής του Πόντου, που ζούσαν οι προγονοί τους ή ακόμα χειρότερα σε λίγους και εκλεκτούς καλλιτέχνες, αρνούμενοι την συμβολή των άλλων. Αυτό το φαινόμενο οπωςδήποτε πρέπει να ξεπεραστεί για να μπορούμε να δεχτούμε την παράδοση μας σε όλο της το μεγαλείο - και ανά περιοχή και ανά καλλιτέχνη. Ετσι και αλλιώς ο πλούτος της κάθε παράδοσης βρίσκεται στις παραλλαγές της από περιοχή σε περιοχή, από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη και εξελισσόμενη μέσα στο χρόνο. 
• Το "αναγκαίο κακό" της δισκογραφίας Η τεχνική πρόοδος στην τεχνολογία από την μέση του προηγούμενου αιώνα επέφερε ευκολίες στην εγγραφή της μουσικής σε δίσκους, σε κασέτες και αργότερα σε βίντεο και CD. Το εύρημα αυτό μας έδωσε την δυνατότητα να απομνημονεύουμε τις εκτελέσεις των Ποντίων καλλιτεχνών για να έχουμε εμείς και οι επόμενες γενιές τις ζωντανές ακριβείς αναπαραστάσεις των ακουστικών εικόνων της παράδοσής μας.Η αρνήτικη πλευρά αυτής της διαδικασίας είναι ότι κοντά σε σημαντικές για τον πολιτισμό μας ηχογραφήσεις έχουν εκτυπωθεί και διάφορες εκτελέσεις κομματιών, που έχουν ως μοναδικό στόχο την εμπορικότητα και τις περισσότερες φορές δεν μας μεταφέρουνε θετικά μηνύματα ούτε από την παράδοση ούτε από την σημερινή πραγματικότητα.
  Με την δισκογραφία εμφανίσθηκε το φαινόμενο της κλεψιτυπίας της μουσικής και των στίχων από διάφορους καιροσκόπους, που σφετερίζονται τα πνευματικά δικαιώματα και τις μνήμες όλου του ποντιακόυ ελληνισμού κυνηγώντας τις ψωροδεκάρες από την ΑΕΠΙ.
  Δυστηχώς μέσα σε εκαντοντάδες δίσκων, κασετών και CD δεν έχουμε τις ιστορικές ηχογραφήσεις της Μέλπως Μερλιέ, που έχουν γίνει στην δεκαετία του '30 και μέχρι σήμερα μένουν ανέκδοτα στα αρχεία του Μουσικού Λαογραφικού Μουσείου. Αυτή η συλλογή έχει τις καταγραφές των καλλιτεχνών γεννημένων στον Πόντο και από αυτές έχουν εκδοθεί μόνο 8 κομμάτια (από τα 107) μέσα στο δίσκο "Αυθεντικά Μικρασιάτικα".
  Αλλη σημαντική προσφορά στο πολιτισμό μας, που περιμένει στα αρχεία της ΕΡΤ 3 την έκδοσή της, είναι η σειρά δεκάδων εκπομπών υπό τον τίτλο "Ποντιακοί Αντίλαλοι" που τις επιμελήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '60 ο μεγάλος μας λαογράφος και συγγραφέας Στάθης Ευσταθιάδης. Από τις δεκάδες εκπομπές έχουν εκδοθεί μόνο τα 22 κομμάτια στο CD με τίτλο "Εταιρον κι η Λυγερή".
  Επίσης υπήρχαν εκπομπές της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης με τον αείμνηστο Γώγο Πετρίδη και πολλές άλλες ηχογραφήσεις από άλλους καλλιτέχνες, που μένουν στα ντουλάπια των ιδιωτών, χωρίς παραμικρή πιθανότητα να δημοσιευτούν. 
• Παράδοση του Πόντου και η ψυχαγωγία
  Ενα άλλο καινούργιο μέσο της λειτουργίας της παράδοσης στην σημερινή εποχή, που θέλη ιδιαίτερη προσοχή στην εκτίμησή του, είναι τα σύγχρονα κέντρα διασκεδάσεως, που μέχρι τελευταία ήταν άγνωστη διαδικασία για την παράδοσή μας. Ο καθημερινώς συναγωνισμός με τα άλλα κέντρα και δημιουργία πελατειακών σχέσεων αναγκάζουν πολλές φορές τους καλλιτέχνες να θυσιάζουν την παράδοση στο βωμό της κερδοσκοπίας. Οι κανόνες αυτού του καινούργιου επαγγέλματος (του καλλιτέχνη ποντιακής παράδοσης των νυχτερινών κέντρων) είναι πολύ σκληροί και είναι αδύνατο να διατηρείς σ' αυτή την δουλειά την παράδοση ανεπηρέαστη από τα σύγχρονα τεχνικά μέσα ή καινούργια αισθητικά πρότυπα.Οι μουσικοί της νύχτας χρειάζονται μεγάλη προσοχή για να κρατήσουν αγνές τις σχέσεις τους με την παράδοση. Αυτοί είναι οι πρεσβευτές του πολιτισμού μας και θα πρέπει να γνωρίζουν καλά ότι για να είναι η μουσική εκτέλεση πνευματική πράξη ο καλλιτέχνης πρέπει πάντα να αισθάνεται την ώρα της εκτέλεσης ότι η μουσική που παρουσιάζει δεν του χρωστάει τίποτα, αντιθέτως αυτός οφειλεί να είναι ευγνώμονος για την χάρη που κάνει ο Θεός. 
• Η ζωτικότητα της εξέλιξης της παράδοσης μέσω των μορφών, που είναι βασισμένες σε αυτήν Κάθε παράδοση για να μην χάσει την ζωτικότητα της πρέπει να βρίσκεται σε συνεχόμενη εξέλιξη αλλά οπωσδήποτε βασισμένη σε πρότυπα από την παράδοση, αλλά μπορεί και να απέχουν κατά πολύ από αυτή. Ασφαλώς αυτό το είδος της μουσικής δεν μπορούμε να το κατατάξουμε στην παράδοση και μόνο οι επόμενες γενιές θα μπορούν να προσδιορίσουν αν θα συγκρατηθεί αυτό στην μνήμη του λαού μας.Ενα μέρος της σημερινής δισκογραφίας, ενώ έχει στους υπότιτλους την ονομασία της παράδοσης, αποτελείται από τις συνθέσεις και τους στίχους των ίδιων των εκτελεστών. Δεν μπορούμε να τους απαγορεύουμε να το κάνουν αυτό, παρόλα αυτά όμως το είδος αυτό δεν μπορούμε ούτε να το κατατάξουμε ούτε να το κρίνουμε ως παραδοσιακό. Η μουσική ως λειτουργία είναι τόσο αληθινή, που δεν μπορείς να κρυφτείς πίσω από τους φανταχτερούς τίτλους ή τα πλούσια τεχνικά εφφέ, και όλες σου οι αδυναμίες θα φανούν (στο δίσκο κιόλας δημοσίως). Για αυτό ας μην τους δένουμε τα χέρια, μόνο να ευχηθούμε να μην κλέβουνε από την παράδοση και το πουλάνε μετά σε δικό τους περιτύλιγμα.
  
  Θα ήτανε χειρότερα αν δεν υπήρχε τίποτα από αυτά, τότε η παράδοση θα είχε μεγάλες πιθανότητες να γίνει μια "νεκρή" γλώσσα για λίγους και εκλεκτούς οι οποίοι μέσα στο χρόνο όλο και θα λιγοστεύανε και στο τέλος θα σβήνανε. 
• Ο κίνδυνος της αλλοίωσης και αργότερα του αφανισμού της ποντιακής παράδοσης σε όλες τις μορφές Τώρα όμως, περισσότερο από κάθε άλλη φορά σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ελληνικής ιστορίας, ελλοχεύει μεγαλύτερος ο κίνδυνος της αλλοίωσης και της εξαφάνισης κάθε τι ελληνικού, και ως μέρος του και του ποντιακού ελληνισμού. Οι ιδέες για τον οικουμενισμό και για την παγκόσμια κουλτούρα, που δεν είναι τίποτα άλλο από τον εξαμερικανισμό όλου του κόσμου, έχει ριζωθεί πολύ βαθειά στην συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου και τώρα πια γίνεται πόλεμος και για το υποσυνείδητο.Είναι το μόνο εύκολο να υποτιμάς κάτι που δεν είχε την τύχη μέσα στο χρόνο να αποδείξει την αξία του και να αναγνωριστεί στην παγκόσμια κοινωνία. Αυτό αφορά και την ιστορία και τον πολιτισμό του Ποντιακού λαού, των θυσαυρών σκεπασμένων με το πέπλο των περιστάσεων, που υποτιμούνται και έτσι δίνεται πρόσφορο έδαφος για την πιο εύκολη εξαφάνισή του. 
• Αναγκαία επιστημονική μελέτη των θησαυρών της παράδοσης στη μουσική, τους χορούς, τη γλώσσα, τα έθιμα, κ.ά. Ακριβώς τώρα, που υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος να αλλοιωθεί η παράδοσή μας, υπάρχει έντονη ανάγκη να αντιδράσουμε αμέσως, μελετώντας την επιστημονικά σε βάθος, εκτιμώντας και μεταδίδοντας τον πλούτο της στις επόμενες γενιές.Ολες οι γνώμες πρέπει να είναι καλοδεχούμενες, αρκεί να βασίζονται, εκτός από την ψυχική φόρτιση, και στην επιστημονική επίγνωση του θέματος για να υπάρχει μια κοινή γλώσσα επικοινωνίας. Οσο περισσότερες επεμβάσεις και τοποθετήσεις υπάρξουν στο θέμα αυτό, τόσο καλύτερο θα είναι, για την εξασφάλιση και την πλήρη κάλυψη όλων των πλευρών του προβλήματος αυτού. 
• Εκπόνηση στρατηγικής για την διαφύλαξη των θησαυρών της παράδοσής μας Ολοι οι τομείς δραστηριωτήτων της παράδοσής μας πρέπει να ερευνηθούν από τις επιτροπές, που συνταχθούν από τους ειδικούς σε κάθε κλάδο. Είναι καιρός να αφήνουμε στην άκρη τις διαφορές και το εγωισμό μας για να μπορούμε να συνεργαζόμαστε για το καλό της παράδοσής μας, του πολιτισμού μας, της Πατρίδας μας και όλου του έθνους.Ως όραμα στην πρακτική εφαρμογή όλων των ερευνών για την παράδοση μας θα μπορούσε να είναι η οργάνωση μίας Ακαδημίας Παράδοσης του Πόντου, στην οποία τα παιδιά μας θα μπορούσαν να μάθουν την ιστορία μας, την μουσική, τον χορό, την γλώσσα, το θέατρο, την κατασκευή οργάνων, το ράψιμο των παραδοσιακών στολών, την παραδοσιακή κουζίνα κ.ά.
  
  Μόνο η δημιουργία ενιαίου μετώπου από όλους τους φορείς, που σχετίζονται με αυτό το ζήτημα, μπορούν να δώσουν κάποιες λύσεις στο πρόβλημα αυτό. Αλλα μην ξεχνάμε ότι πάντα θα υπάρχει η ιεραρχία στις προτάσεις: πρώτα ατομική, μετά συλλογική (μέσω των συλλόγων η ομοσπονδιών) και στο τέλος θα μπούν στο παιχνίδι οι δημόσιοι φορείς (οι δήμοι και τα υπουργεία).
• Η παράδοση ποτέ στην ιστορία δεν είχε ανάγκη από τους προστάτες, γιατί αυτοσυντηρούταν, τώρα όμως οι συνθήκες έχουν αλλάξει.Δεν μπορεί να ζήσει κανείς στην κοινωνία και να είναι αποκομμένος από το περίγυρο του και να μή δέχεται επιδράσεις από περιβάλλον. Τελικά θα καταλήγει να μένει μόνος και έρημος. Μαθαίνοντας την γλώσσα της επικοινωνίας μπορείς να δόσεις στους γύρω σου να καταλάβουν το αισθηματικό σου κόσμο και μόνο τότε μπορείς να περιμένεις την κατανόηση, τον σεβασμό και την συμπαράσταση. Αυτός είναι ο μοναδικός δρόμος, που πρέπει να ακολουθήσουμε οργανωμένα, όλοι μαζί, μπροστά στην 3η χιλιετία για την νίκη σ' όλο τον αγώνα.
  
  "Σε όλη την ιστορία δεν υπάρχει περίπτωση να ωφελήθηκε κανείς από έναν παρατεταμένο πόλεμο" αναφέρεται στο βιβλίο του κινέζου Σουν Τζου και μάλλον αυτό είναι η απάντηση για το πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε την κατάσταση με την μουσική παράδοση του Πόντου στην σύγχρονη εποχή. Η επίγνωση του λεγόμενου για την παράδοσή μας και η θέληση μας να γίνει κάτι δεν αρκεί αν δεν αρχίσουμε να πράττουμε και σταδιακά να εφαρμόζουμε όλα αυτά, τα οποία συζητάμε.
  
  Δεν είναι η βασική αιτία που εμποδίζει την διατήρηση και εξέλιξη της παράδοσης οι εχθροί γύρω μας, άλλα εμείς οι ίδιοι, που πολλές φορές, παραμένοντας μόνο στα λόγια, κάνουμε τα ελάχιστα για να διατηρήσουμε και να την παραδώσουμε στις επόμενες γενιές των Ελλήνων και σε όλη την ανθρωπότητα.